Urtikanta planto
Urtikanta planto estas planto kun triĥomo sur siaj folioj aŭ tigoj, kiuj kapablas enŝprucigi substancojn en bestoj kaŭzantajn doloron aŭ jukon.
Aliaj plantoj, kiel opuntio, havas harojn aŭ dornojn, kiuj kaŭzas meĥanikan vundon, sed ne enŝprucigas kemiaĵojn. Pikantaj haroj ekzistas precipe en la familioj Urticaceae, Loasaceae, Boraginaceae (subfamilio Hydrophylloideae) kaj Euphorbiaceae.[1] Tiaj haroj mallogas herbomanĝantajn mamulojn, sed ili estas ne pli efikaj kontraŭ insekta atako ol ne-pikantaj haroj. Multaj plantoj kun urtikantaj trikomoj havas la vorton "urtiko" en sia nomo, sed ne povas esti rilatitaj al "veraj urtikoj" (la genro Urtica).
Kvankam pluraj senrilataj familioj de plantoj havas urtikajn triĥomojn, ilia strukturo estas ĝenerale simila. Firma bazo subtenas ununuran longforman ĉelon kun fragila pinto. Kiam la pinto estas rompita, la senŝirma akra punkto penetras la haŭton kaj premon injektas toksinojn. La precizaj kemiaĵoj okupitaj en kaŭzado de doloro kaj ĉagreno ne estas ankoraŭ plene komprenitaj.
Strukturo kaj funkcio de pikantaj haroj
[redakti | redakti fonton]
Rigidaj haroj aŭ triĥomoj sen la kapableco injekti jukantajn konstruaĵarojn ekzistas sur la folioj kaj tigoj de multaj plantoj. Ili aperas malinstigante nutrantajn insektojn al iu grado de malhelpado de ties movado kaj restriktado de aliro al la surfaco de la tigo aŭ folio. Glandulajn harojn povas esti miksitaj kun neglandulaj haroj. Glandulaj haroj havas areojn de histo, kiuj produktas sekreciojn de duarangaj metabolitoj. Ĉi tiuj kemiaj substancoj povas mallogi aŭ veneni herbomanĝantajn insektojn[2]. Pikantaj haroj povas esti difinitaj kiel tiuj kiuj kapablas injekti kemian substancon tra la haŭto de besto kaŭzanta incitadon aŭ doloron.
Pro tio ke kelkaj glandulaj haroj povas kaŭzi incitadon simple de kontakto, la diferenco inter "pikantaj haroj" kaj "incitadaj haroj" ne estas ĉiam klara. Ekzemple, la haroj de Macuna specio estas priskribita en ambaŭ vojoj. Kelkaj specioj de Macuna havas akrajn harojn, en kiuj la supra parto facile rompas, dum aliaj specioj havas harojn, kiuj estas pli malakraj. En tiu subspecio de Urtica dioica, kiu havas pikantajn harojn, ĉi tiu ankaŭ havas punkton, kiu facile rompiĝas, permesante la jukilon eniri en la ĉelo sube tra la haŭto. Pikado povas forigi herbovorajn mamulojn kiel kunikloj aŭ eĉ grandajn herbovorulojn kiel bovinoj. Multe da plantaj specioj respondas al fizika difekto per produktado de pli alta kvanto da triĥomoj de ĉiuj specoj.
La ĝenerala strukturo de pikanta haro estas tre simila en ĉiuj familioj de plantoj, kiuj posedas ilin (krom Tragia kaj Dalechampia). Plurĉela bazo subtenas ununuran longan maldikan ĉelon, tipe 1–8 mm longe, kun rompiĝema pinto, kiu facile rompiĝas formante akran punkton, kiu povas penetri la haŭton.[6] Pikantaj haroj de Urtica specioj estis studitaj detale. Ĉiu haro enhavas maldikan tubon, rigidigita per kalcia karbonato ĉe ĝia bazo kaj kun siliko ĉe ĝia pinto. En Urtica thunbergiana, ĉirkaŭ po 4 nanolitrojn da fluidaĵo estas por haro. La silika pinto rompiĝas kaŭze de kontakto kaj la rezultinta maldika pinto penetras la haŭton. Premo elirigas la fluidaĵon de la haro.
Oni trovas malsamajn toksinojn. La pikantaj haroj de Tragia volubilis, sud-amerika membro de la Eŭforbiacoj, estas kapabla injekti kristalon de kalcia okzalato. La pikanta sento estas komence kaŭzita de la mekanika eniro de la rigida haro en la haŭto, sed estas tiam intensigita de la efiko de la okzalato.
| Toksino | Koncentriĝo |
|---|---|
| Histamino | 0.53% |
| Tartrata acido | 1.44% |
| Okzalata acido | 0.12% |
La efikoj de la pikantaj haroj de Urtica specio, precipe kelkaj subspecioj de Urtica dioica, estis atribuita al nombro de substancoj, kiaj histamino, acetilkolino, serotonino kaj formiata acido. Histamino estas ero de la pikantaj haroj de alia Urtica specio (ekz. U. urens kaj U. parviflora) kaj de Jatropha urens kaj Laportea specio. En vertebruloj, histamino estas nervotransigilo. Kiam ĝi estas liberigita nature, rezultas inflamo de la haŭto, kaŭzanta doloron kaj jukadon. Injekto de histamino de pikantaj haroj ŝajne havas la saman efikon.
Ĉi tiu tradicia interpreto estis defiita en 2006 de esploro sur Urtica thunbergiana, la ĉefa specio de Urtica ĉeestanta en Tajvano. En testoj sur ratoj, la longa-daŭranta doloro kaŭzita de pikoj estis atribuita al okzalata acido kaj tartrata acido, kvankam sinergia efiko de la aliaj eroj de la pikantaj haroj ne estas forĵetata. Fu et al. konkludis ke "pikantaj haroj, kvankam studitaj delonge, estas ankoraŭ misteraj, precipe koncerne al la meĥanismo de la haŭta reago post piko."
Plantoj kun pikantaj haroj
[redakti | redakti fonton]Urtica
[redakti | redakti fonton]Multaj plantoj kun pikantaj haroj apartenas al la genro Urtica. Inter dudek kvar kaj tridek naŭ specioj de la genro Urtica en la familio Urticaceae partoprenas en ĉi tiu kategorio, kun kosmopolita kvankam plejparte disvastiĝata en modera klimato. Ili estas plejparte herbaj staŭdaj plantoj, sed kelkaj estas unujaraj plantoj kaj kelkaj estas arbedoj. La plej fama membro de la genro Urtica estas la granda urtiko, Urtica dioica, indiĝena en holarktiso.
Aliaj Urticaceae
[redakti | redakti fonton]La familio Urticaceae ankaŭ enhavas kelkajn aliajn speciojn kun pikantaj haroj, kiuj ne membras al la genro Urtica. Ĉi tiuj enhavas:
- Dendrocnide spp.
- Dendrocnide excelsa (gigants pikanta arbo)
- Dendrocnide moroides
- Dendrocnide peltata (pikanta arbo, jelaton)
- Girardinia diversifolia (sinonimo: G. Leschenaultiana) (Nilgiri urtiko, Himalaja giganta urtiko), fonto de fibro
- Laportea canadensis (ligna urtiko)
- Urera spp.
- Urera baccifera (urtika arbo)
- Urera tenax
Aliaj familioj
[redakti | redakti fonton]Estas ankaŭ plantoj kun pikantaj haroj, kiu estas senrilata al la Urticaceae:
- Boraginaceae: Hydrophylloideae
- Euphorbiaceae
- Cnidoscolus spp.
- Cnidoscolus stimulosus (virbova urtiko aŭ spurge urtiko)
- Cnidoscolus urens ("mala mujer", malbona virino)
- Croton ciliato-glandulosus (blinda perspektivo)
- Dalechampia spp.[11]
- Jatropha urens L. (Pikanta spurge)
- Tragia spp. (Noseburn)
- Cnidoscolus spp.
- Fabaceae
- Mucuna spp.
- Mucuna pruriens (cowhage)
- Mucuna spp.
- Loasaceae[4]
- Loasa spp.
- Caiophora spp.
- Cevallia spp.[11]
- Solanaceae
- Solanum carolinense (Karolina ĉevalurtiko)
Tokseco
[redakti | redakti fonton]
Kvankam plantoj kun pikantaj haroj povas kaŭzi doloron kaj akutan urtikarion, nur kelkaj estas grave danĝeraj. La genro Dendrocnide (pikantaj arboj) ŝajne estas la plej doloraj, precipe la aŭstralia Dendrocnide moroides. Estas raportoj pri hundoj kaj ĉevaloj mortigitaj kaj unufoje pri homa morto. La esploristo Marina Hurley raportas esti malsanulejiĝinta post kiam estis pikata de mortinta folio. Mortoj estas verŝajne pro koratako kaŭzita de doloro kaj ŝoko. Urtica ferox (arba urtiko aŭ ongaonga) estas endemia el Nov-Zelando. Unu registrita homa morto estas konata: malpeze vestita juna viro mortis kvin horojn post kiam li piediris tra densa densaĵo de Urtica ferox.
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Lookadoo, S.E. & Pollard, A.J. Pollard (1991), "Chemical contents of stinging trichomes of Cnidoscolus texanus", Journal of Chemical Ecology 17 (9): 1909–1916, doi:10.1007/bf00993737, Konsultita la 2013-08-16
- ↑ (2014) “Jasmonate-dependent induction of polyphenol oxidase activity in tomato foliage is important for defense against Spodoptera exigua but not against Manduca sexta”, BMC Plant Biology. doi:10.1186/s12870-014-0257-8.
- ↑ "Hydrophyllaceae (Waterleaf Family)", Native Plants of Montara Mountain, http://plants.montara.com/ListPages/FamPages/Hydrophylla2.html, retrieved 2013-08-17
- ↑ "Loasaceae", Encyclopædia Britannica Online, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/345377/Loasaceae, retrieved 2013-08-17
Fontoj
[redakti | redakti fonton]En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Stinging plant en la angla Vikipedio. Farita per Content translation.
